Por ke lingvo internacia povu bone kaj regule progresadi kaj por ke ĝi havu plenan certecon, ke ĝi neniam disfalos kaj ia facilanima paŝo de ĝiaj amikoj estontaj ne detruos la laborojn de ĝiaj amikoj estintaj, — estas plej necesa antaŭ ĉio unu kondiĉo: la ekzistado de klare difinita, neniam tuŝebla kaj ŝanĝebla Fundamento de la lingvo. Kiam nia lingvo estos oficiale akceptita de la registaroj de la plej ĉefaj regnoj kaj tiuj ĉi registaroj per speciala leĝo garantios al Esperanto tute certan vivon kaj uzatecon kaj plenan sendanĝerecon kontraŭ ĉiuj personaj kapricoj aŭ disputoj, tiam aŭtoritata komitato, interkonsente elektita de tiuj registaroj, havos la rajton fari en la fundamento de la lingvo unu fojon por ĉiam ĉiujn deziritajn ŝanĝojn, se tiaj ŝanĝoj montriĝos necesaj; sed ĝis tiu tempo la fundamento de Esperanto devas plej severe resti absolute senŝanĝa, ĉar severa netuŝebleco de nia fundamento estas la plej grava kaŭzo de nia ĝisnuna progresado kaj la plej grava kondiĉo por nia regula kaj paca progresado estonta. Neniu persono kaj neniu societo devas havi la rajton arbitre fari en nia fundamento iun eĉplej malgrandan ŝanĝon! Tiun ĉi tre gravan principon la esperantistoj volu ĉiam bone memori kaj kontraŭ la ektuŝo de tiu ĉi principo ili volu ĉiam energie batali, ĉar la momento, en kiu ni ektuŝus tiun principon, estus la komenco de nia morto.

Laŭ silenta interkonsento de ĉiuj esperantistoj jam de tre longa tempo la sekvantaj tri verkoj estas rigardataj kiel fundamento de Esperanto:
1) La 16-regula gramatiko;
2) la «Universala vortaro»;
3) la «Ekzercaro».
Tiujn ĉi tri verkojn la aŭtoro de Esperanto rigardadis ĉiam kiel leĝojn por li, kaj malgraŭ oftaj tentoj kaj delogoj li neniam permesis al si (almenaŭ konscie) eĉ la plej malgrandan pekon kontraŭ tiuj ĉi leĝoj; li esperas, ke pro la bono de nia afero ankaŭ ĉiuj aliaj esperantistoj ĉiam rigardados tiujn ĉi tri verkojn kiel la solan leĝan kaj netuŝeblan fundamenton de Esperanto.

Por ke ia regno estu forta kaj glora kaj povu sane disvolviĝadi, estas necese, ke ĉiu regnano sciu, ke li neniam dependos de la kapricoj de tiu aŭ alia persono, sed devas obei ĉiam nur klarajn, tute difinitajn fundamentajn leĝojn de sia lando, kiuj estas egale devigaj por la regantoj kaj regatoj kaj en kiuj neniu havas la rajton fari arbitre laŭ persona bontrovo ian ŝanĝon aŭ aldonon. Tiel same por ke nia afero bone progresadu, estas necese, ke ĉiu esperantisto havu la plenan certecon, ke leĝdonanto por li ĉiam estos ne ia persono, sed ia klare difinita verko. Tial, por meti finon al ĉiuj malkompreniĝoj kaj disputoj, kaj por ke ĉiu esperantisto sciu tute klare, per kio li devas en ĉio sin gvidi, la aŭtoro de Esperanto decidis nun eldoni en formo de unu libro tiujn tri verkojn, kiuj laŭ silenta interkonsento de ĉiuj esperantistoj jam de longe farĝis fundamento per Esperanto, kaj li petas, ke la okuloj de ĉiuj esperantistoj estu ĉiam turnataj ne al li, sed al tiu ĉi libro. ĝis la tempo, kiam ia por ĉiuj aŭtoritata kaj nedisputebla institucio decidos alie, ĉio, kio troviĝas en tiu ĉi libro, devas esti rigardata kiel deviga por ĉiuj; ĉio, kio estas kontraŭ tiu ĉi libro, devas esti rigardata kiel malbona, se ĝi eĉ apartenus al la plumo de la aŭtoro de Esperanto mem. Nur la supre nomitaj tri verkoj publikigitaj en la libro «Fundamento de Esperanto», devas esti rigardataj kiel oficialaj; ĉio alia, kion mi verkis aŭ verkos, konsilas, korektas, aprobas ktp., estas nur verkoj privataj, kiujn la esperantistoj — se ili trovas tion ĉi utila por la unueco de nia afero — povas rigardadi kiel modela, sed ne kiel deviga.

Havante la karakteron de fundamento, la tri verkoj represitaj en tiu ĉi libro devas antaŭ ĉio esti netuŝeblaj. Tial la legantoj ne miru, ke ili trovos en la nacia traduko de diversaj vortoj en tiu ĉi libro (precipe en la angla parto) tute nekorektite tiujn samajn erarojn, kiuj sin trovis en la unua eldono de la "Universala Vortaro". Mi permesis al mi nur korekti la preserarojn; sed se ia vorto estis erare aŭ nelerte tradukita, mi ĝin lasis en tiu ĉi libro tute senŝanĝe; ĉar se mi volus plibonigi, tio ĉi jam estus ŝanĝo, kiu povus kaŭzi disputojn kaj kiu en verko fundamenta ne povas esti tolerata. La fundamento devas esti severe netuŝebla eĉkune kun siaj eraroj. La erareco en la nacia traduko de tiu aŭ alia vorto ne prezentas grandan malfeliĉon, ĉar, komparante la kuntekstan tradukon en la aliaj lingvoj, oni facile trovos la veran sencon de ĉiu vorto; sed senkompare pli grandan danĝeron prezentus la ŝanĝado de la traduko de ia vorto, ĉar, perdinte la severan netuŝeblecon, la verko perdus sian eksterordinare necesan karakteron de dogma fundamenteco, kaj, trovante en unu eldono alian tradukon ol en alia, la uzanto ne havus la certecon, ke mi morgaŭ ne faros ian alian ŝanĝon, kaj li perdus sian konfidon kaj apogon. Al ĉiu, kiu montros al mi ian malbonan esprimon en la Fundamenta libro, mi respondos trankvile: «jes, ĝi estas eraro, sed ĝi devas resti netuŝebla, ĉar ĝi apartenas al la fundamenta dokumento, en kiu neniu havas la rajton fari ian ŝanĝon.»

La "Fundamento de Esperanto" tute ne devas esti rigardata kiel la plej bona lernolibro kaj vortaro de esperanto. Ho, ne! Kiu volas perfektiĝi en Esperanto, al tiu mi rekomendas la diversajn lernolibrojn kaj vortarojn, multe pli bonajn kaj pli vastajn, kiuj estas eldonitaj de niaj plej kompetentaj amikoj por ĉiu nacio aparte kaj el kiuj la plej gravaj estas eldonitaj tre bone kaj zorgeme, sub mia persona kontrolo kaj kunhelpo. Sed la "Fundamento de Esperanto" devas troviĝi en la manoj de ĉiu bona esperantisto kiel konstanta gvida dokumento, por ke li bone ellernu kaj per ofta enrigardado konstante memorigadu al si, kio en nia lingvo estas oficiala kaj netuŝebla, por ke li povu ĉiam bone distingi la vortojn kaj regulojn oficialajn, kiuj devas troviĝi en ĉiuj lernoverkoj de Esperanto, de la vortoj kaj reguloj rekomendataj private, kiuj eble ne al ĉiuj esperantistoj estas konataj aŭ eble ne de ĉiuj estas aprobataj. La "Fundamento de Esperanto" devas troviĝi en la manoj de ĉiu esperantisto kiel konstanta kontrolilo, kiu gardos lin de deflankiĝado de la vojo de unueco.

Mi diris, ke la fundamento de nia lingvo devas esti absolute netuŝebla, se eĉ ŝajnus al ni, ke tiu aŭ alia punkto estas sendube erara. Tio ĉi povus naski la penson, ke nia lingvo restos ĉiam rigida kaj neniam disvolviĝos... Ho, ne! Malgraŭ la severa netuŝebleco de la fundamento, nia lingvo havos la plenan eblon ne sole konstante riĉiĝadi, sed eĉ konstante plibonigadi kaj perfektiĝadi; la netuŝebleco de la fundamento nur garantios al ni konstante, ke tiu perfektiĝado fariĝados ne per arbitra, interbatala kaj ruinigita rompado kaj ŝanĝado, ne per nuligado aŭ sentaĉigado de nia ĝisnuna literaturo, sed per vojo natura, senkonfuza kaj sendanĝera. Pli detale mi parolos pri tio ĉi en la Bulonja kongreso; nun mi diros pri tio ĉi nur kelkajn vortojn, por ke mia opinio ne ŝajnu tro paradoksa:

1) Riĉigadi la lingvon per novaj vortoj oni povas jam nun, per konsiliĝado kun tiuj personoj, kiuj estas rigardataj kiel la plej aŭtoritataj en nia lingvo, kaj zorgante pri tio, ke ĉiuj uzu tiujn vortojn en la sama formo; sed tiuj ĉi vortoj devas esti nur rekomendataj, ne altrudataj; oni devas ilin uzadi nur en la literaturo; sed en korespondado kun personoj nekonataj estas bone ĉiam peni uzadi nur vortojn el la "Fundamento" ĉar nur pri tiaj vortoj ni povas esti certaj, ke nia adresato ilin nepre trovos en sia vortaro. Nur iam poste, kiam la plej granda parto de la novaj vortoj estos jam tute matura, ia aŭtoritata institucio enkondukos ilin en la vortaron oficialan, kiel «Aldonon al la Fundamento».

2) Se ia aŭtoritata centra institucio trovos, ke tiu aŭ alia vorto aŭ regulo en nia lingvo estas tro neoportuna, ĝi ne devos forigi aŭ ŝanĝi la diritan formon, sed ĝi povos proponi formon novan, kiun ĝi rekomendos uzadi paralele kun la formo malnova. Kun la tempo la formo nova iom post iom elpuŝos la formon malnovan, kiu fariĝos arĥaismo, kiel ni tion ĉi vidas en ĉiu natura lingvo. Sed, prezentante parton de la fundamento, tiuj ĉi arĥaismoj neniam estos elĵetitaj, sed ĉiam estos presataj en ĉiuj lernolibroj kaj vortaroj samtempe kun la formoj novaj, kaj tiamaniere, ni havos la certecon, ke eĉ ĉe la plej granda perfektiĝado la unueco de esperanto neniam estos rompata kaj neniu verko Esperanta eĉ el la plej frua tempo iam perdos sian valoron kaj kompreneblecon por la estontaj generacioj.

Mi montris en principo, kiamaniere la severa netuŝebleco de la "Fundamento" gardos ĉiam la unuecon de nia lingvo, ne malhelpante tamen al la lingvo ne sole riĉiĝadi, sed eĉ konstante perfektiĝadi. Sed en la praktiko ni (pro kaŭzoj jam multajn fojojn priparolitaj) devas kompreneble esti tre singardaj kun ĉia "perfektiĝado" de la lingvo:
a) ni devas tion ĉi fari ne facilanime, sed nur en okazoj de efektiva neceseco;
b) fari tion ĉi (post matura prijuĝado) povas ne apartaj personoj, sed nur ia centra institucio, kiu havos nedisputeblan aŭtoritatecon por la tuta esperantistaro.

Mi finas do per la jenaj vortoj:

1. pro la unueco de nia afero ĉiu bona esperantisto devas antaŭ ĉio bone koni la fundamenton de nia lingvo;
2. la fundamento de nia lingvo devas resti severe netuŝebla;
3. ĝis la tempo kiam aŭtoritata centra institucio decidos pligrandigi (neniam ŝanĝi!) la ĝisnunan fundamenton per oficialigo de novaj vortoj aŭ reguloj, ĉio bona, kio ne troviĝas en la "Fundamento de Esperanto", devas esti rigardata ne kiel deviga, sed nur kiel rekomendata.
La ideoj, kiujn mi supre esprimis pri la Fundamento de esperanto, prezentas dume nur mian privatan opinion. Leĝan sankcion ili ricevos nur en tia okazo, se ili estos akceptitaj de la unua internacia kongreso de esperantistoj, al kiu tiu ĉi verko kune kun sia antaŭparolo estos prezentita.

L. Zamenhof.

Varsovio, Julio 1905.

Pour qu'une langue internationale puisse progresser bien régulièrement et pour qu'elle ait la pleine assurance qu'elle ne disparaitra jamais et qu'une étourderie commise par ses futurs adeptes ne détruira pas l'oeuvre accomplie par feu leurs aînés — une condition est indispensable: l'existence d'un Fondement de la langue clairement défini et qu'il ne faudra jamais toucher ni modifier. Quand les gouvernements des pays les plus importants auront officiellement accepté notre langue, quand par une loi spéciale ils garantiront à l'espéranto une existence assurée, un usage et une garantie totale contre tous les caprices ou disputes à caractère personnel, alors une haute autorité, élue avec le consentement de ces gouvernements, aura le droit de faire dans le fondement de la langue toutes les réformes nécessaires, une fois pour toutes, si de telles réformes s'avèrent indispensables; mais jusqu'à ce moment précis le fondement de l'espéranto devra rester strictement et absolument inchangé, car l'intangibilité stricte de notre fondement est la cause la plus importante qui a permis notre progrès jusqu'à présent et qui est la condition la plus importante pour assurer notre progression future, régulière et pacifique. Aucune personne, qu'elle soit physique ou morale, ne doit avoir le droit de procéder arbitrairement au moindre changement dans notre fondement, quand bien même ce changement serait très petit! Que les espérantistes veuillent bien toujours se souvenir de ce principe très important et toujours se battre énergiquement pour le préserver d'une atteinte quelconque, car dès lors que nous toucherions à ce principe, ce serait le commencement de notre mort.

C'est par un consentement silencieux de tous les espérantistes depuis déjà bien longtemps que les trois oeuvres suivantes sont considérées comme le fondement de l'espéranto:
1) Les 16 règles de grammaire;
2) le «Dictionnaire universel»";
3) le «Recueil d'exercices».
L'auteur de l'espéranto a toujours considéré ces trois oeuvres comme des lois pour lui et, malgré de fréquentes tentations et l'envie de passer outre, il ne s'est jamais permis (consciemment tout au moins) le moindre petit péché contre ces trois lois; il espère que pour le bien de notre affaire tous les autres espérantistes considèreront eux aussi pour toujours ces trois oeuvres comme le seul fondement légal et intangible de l'espéranto.

Pour qu'une nation soit forte et glorieuse et pour qu'elle puisse se développer sainement, il faut que chaque citoyen sache qu'il ne dépendra jamais des caprices de telle ou telle personne, mais qu'il ne devra toujours obéir qu'à des lois claires, fondamentalement définies dans ce pays, des lois s'imposant de manière égale tant pour les dirigeants que pour les administrés et dans lesquelles nul n'aura le droit de faire arbitrairement le moindre changement ou le moindre ajout selon son bon plaisir. De même, pour que notre affaire progresse bien, il faut que chaque espérantiste ait la pleine certitude que le législateur sera toujours pour lui, non pas une personne, quelle qu'elle soit, mais une oeuvre clairement définie. Pour cette raison et pour mettre un point final à tous les malentendus et à toutes les disputes et pour que chaque espérantiste sache clairement avec quoi il doit se guider en tout, l'auteur de l'espéranto a décidé d'éditer maintenant sous la forme d'un livre unique ces trois oeuvres, qui, par le consentement général et silencieux de tous les espérantistes sont devenues depuis longtemps déjà le fondement de l'espéranto, et il demande que les regards de tous les espérantistes ne soient plus tournés désormais vers lui mais vers ce livre. Tant qu'il n'y aura pas une institution faisant autorité et contestée par qui que ce soit pour en décider autrement, tout ce qui se trouve dans ce livre devra être considéré comme obligatoire pour tous; tout ce qui est contre ce livre devra être considéré comme mauvais, quand bien même cela viendrait de la plume de l'auteur de l'espéranto en personne. Seules les trois oeuvres citées plus haut et qui sont publiées dans le livre "Fundamento de Esperanto" seront considérées comme officielles; tout ce que j'aurais écrit d'autre ou que j'écrirai, conseillerai ou approuverai etc. ne sera que des oeuvres à caractère privé que les espérantistes — pour autant qu'ils les jugent utiles pour l'unicité de notre affaire — pourront considérer comme modèles mais en aucun cas comme obligatoires.

Comme les trois oeuvres imprimées dans ce livre sont la base de la langue, elles devront avant tout être intangibles. Il ne faut donc pas que les lecteurs s'étonnent de trouver divers mots traduits en langue nationale (surtout dans la partie anglaise) avec les mêmes erreurs non corrigées par rapport à la première édition du "Dictionnaire universel". Je me suis permis de corriger seulement les fautes de frappe mais si un mot était soit un contresens soit mal traduit, je l'ai laissé inchangé dans le livre, car, quand bien même j'aurais voulu apporter une amélioration, cela aurait déjà constitué un changement, ce qui aurait pu être source de disputes et ceci ne peut être toléré dans un ouvrage fondamental. Le fondement doit être strictement intangible même avec ses erreurs. L'erreur de traduction dans une langue nationale de tel ou tel mot ne représente pas en elle-même un grand malheur, car, en comparant la traduction du contexte dans les autres langues on trouvera facilement le vrai sens de chaque mot, mais le changement de la traduction d'un mot serait sans commune mesure un danger plus grand, car en ayant perdu sa stricte intangibilité l'oeuvre aurait perdu son caractère extraordinairement nécessaire de dogme à caractère fondamental et, en trouvant des traductions différentes d'une édition à l'autre l'utilisateur n'aurait pas la certitude que demain je ne ferai pas un autre changement et il perdrait sa confiance et son appui. Chaque fois qu'une personne me montrera une mauvaise expression dans le livre du Fundamento je répondrai tranquillement: « oui, c'est une erreur, mais elle doit rester intangible car elle appartient au document fondamental dans lequel personne n'a le droit de procéder au moindre changement.»

Le «Fundamento de l'espéranto» ne doit pas du tout être considéré comme ce qui s'est fait de mieux comme manuel et comme dictionnaire de l'espéranto. Oh, non! À celui qui veut se perfectionner en espéranto je recommanderai les divers manuels et dictionnaires, bien meilleurs et plus complets, qui ont été édités en particulier par nos amis les plus compétents de chaque nation et les plus importants d'entre eux sont ceux qui furent édités sous mon contrôle personnel et en collaboration avec moi. Mais le «Fundamento de l'espéranto» doit se trouver dans les mains de tout bon espérantiste en tant que document et guide permanent pour qu'il apprenne bien la langue et pour qu'il puisse toujours bien se remémorer ce qui dans notre langue est officiel et intangible, pour qu'il puisse toujours bien distinguer les mots et les règles qui sont officiels et qui doivent figurer dans tous les manuels d'espéranto des autres mots et règles recommandés en privé qui peut-être ne sont pas connus de tous les espérantistes ou approuvés par tous. Le «Fundamento de l'espéranto» doit être dans les mains de chaque espérantiste comme un outil de contrôle permanent qui le préservera de tout dévoiement par rapport à la voie de l'unité.

J'ai dit que le fondement de notre langue doit être absolument intangible, quand bien même il nous semblerait que tel ou tel point est certainement faux. Ceci pourrait donner à penser que notre langue restera à jamais rigide et n'évoluera pas... Bien au contraire! En dépit de la stricte intangibilité du fondement de la langue, celle-ci aura toutes les possibilités non seulement de s'enrichir constamment mais également de se bonifier et de se parfaire; l'intangibilité du fondement ne sera qu'une garantie permanente pour que cette perfection en cours devienne une réalité non pas du fait d'une fracture ruineuse arbitraire qui résulterait d'une bataille longue et d'un changement, ni du fait de l'annulation ou d'une décision de rendre non conforme notre littérature actuelle, mais au contraire par un processus naturel, préservé de toute confusion et de tout danger. Je donnerai plus de détails sur ceci lors du congrès qui aura lieu à Boulogne-sur-Mer; mais ici je dirai seulement quelques mots pour que mon opinion n'apparaisse pas trop paradoxale:

1) Enrichir la langue par des mots nouveaux peut être fait dès à présent en demandant conseil auprès de personnes considérées comme les plus compétentes dans notre langue et en prenant soin que tous ceux qui doivent utiliser ces mots le fassent sous une forme identique; mais ces mots-ci devront seulement être recommandés et non imposés; leur usage devra se limiter à la littérature; alors que dans la correspondance avec des personnes inconnues il sera bon de toujours s'astreindre à utiliser seulement des mots présents dans le «Fundamento» car en ce qui concerne ces mots officiels nous pouvons être certains que notre destinataire les trouvera obligatoirement dans son dictionnaire. C'est seulement un jour, à l'avenir, quand la plus grande partie des mots nouveaux sera déjà bien mûre qu'alors une sorte d'institution officielle les introduira dans le dictionnaire officiel comme «Complément au Fundamento»

2) Si une sorte d'institution centrale et autorisée trouve trop inopportune la présence dans notre langue de tel mot ou telle règle, elle ne devra pas éliminer ou changer la forme en question, mais elle pourra proposer une forme nouvelle dont elle conseillera l'usage en parallèle avec l'ancienne. Ce n'est qu'avec le temps que la forme nouvelle éliminera la forme ancienne qui deviendra un archaïsme comme cela se passe dans toute langue naturelle. Mais, en présentant une partie du fondement, ces archaïsmes ne seront jamais éliminés mais toujours imprimés dans tous les manuels et dictionnaires en même temps que les formes nouvelles, et de cette manière nous aurons la certitude que même avec le plus grand perfectionnement l'unité de l'espéranto ne sera jamais compromise et qu'aucune oeuvre esperantiste, quand bien même elle daterait des temps les plus reculés, ne perdra de sa valeur et de sa compréhension pour les générations futures.

J'ai montré en principe de quelle manière la stricte intangibilité du «Fundamento" préservera pour toujours l'unité de notre langue sans empécher cependant la langue non seulement de s'enrichir, mais même de se perfectionner en permanence. Mais dans la pratique (pour des raisons déjà exposées et à de multiples reprises) nous devons bien sûr être très prudents avec toutes sortes de «perfectionnements» de la langue:
a) nous ne devons pas faire ceci de manière impulsive, mais seulement en cas d'extrême nécessité;
b) ce ne sont pas des personnes isolées qui pourront faire ceci (quand bien même leur jugement serait mûrement réfléchi) mais seulement une institution centrale autorisée disposant d'une légitimité incontestée par l'ensemble du monde espérantiste.

Je termine donc par les mots suivants:

1. Du fait de l'unité de notre affaire tout bon espérantiste devra avant toute chose bien connaître le fondement de notre langue;
2. Le fondement de notre langue doit rester strictement intangible;
3. tant qu'une institution centrale autorisée n'aura pas décidé d'agrandir (en aucun cas de changer!) le fondement actuel par l'officialisation de nouveaux mots ou de nouvelles règles, tout ce qui est bon et qui ne se trouve pas dans le «Fundamento de l'espéranto» devra être considéré non pas comme obligatoire, mais seulement comme recommandé.
Les idées que je viens d'exprimer sur le Fundamento de l'espéranto ne représentent que mon opinion personnelle. Elles recevront une consécration légale seulement dans le cas où elles seront acceptées par le premier congrès international des espérantistes devant lequel cette oeuvre et son avant-propos seront présentés.

L. Zamenhof.

Varsovie, Juillet 1905.